Onderzoek: Mentale problemen en verslaving versterken elkaar; druk op verslavingszorg groeit

1. Verslaving en mentale problemen, hoe beïnvloeden die elkaar?

Uit onderzoek blijkt een tweezijdige samenhang: enerzijds zijn mensen met psychische problemen eerder geneigd om drank en drugs te gebruiken dan mensen die hier geen last van hebben (CBS, 2023). Anderszijds kan structureel gebruik van verslavende middelen en problematisch gokken psychische klachten en problemen veroorzaken. Op deze manier kunnen verslaving en mentale problemen elkaar in stand houden en zelfs verergeren.

De helft van de mensen met een psychische aandoening raakt op een bepaald moment in het leven verslaafd aan drugs of alcohol. En andersom hetzelfde verhaal: de helft van de mensen die verslaafd zijn, heeft ook een depressie, angststoornis of een andere psychische aandoening (Ministerie van Volksgezondheid, Sport en Welzijn, 2024; WebMD, 2025).

Ongeacht de situatie, of verslaving tot mentale problemen leidt of dat mentale problemen tot verslaving leidt, dankzij dit tweeledige verband ertussen neemt de druk op en de vraag naar verslavingszorg steeds verder toe.

Verslaving als symptoom van dieperliggende oorzaak

De psychische problematiek die het meest samengaat met verslaving bestaat uit depressie, trauma (PTSS), ADHD, autisme, psychose en schizofrenie, bipolaire stoornis en persoonlijkheidsstoornissen, waarvan borderline een van de bekendere is.

Wetenschappers zijn niet zeker hoe middelengebruik en psychische aandoeningen nu precies met elkaar verbonden zijn. Maar ze hebben wel enkele ideeën, op basis van gedeelde risicofactoren.

Biopsychosociaal model

Volgens het biopsychosociale model zijn er diverse factoren die invloed hebben op het risico van verslaving. Tenslotte raakt niet iedereen verslaafd die drugs of drank gebruik of begint met gokken. De factoren zijn onder te verdelen in biologisch, psychologisch en sociaal. Dit model gaat ervan uit dat bij een verslaving alle drie de factoren in meer of mindere mate een rol spelen.

Zo kan er sprake zijn van een natuurlijke aanleg. Genen kunnen het risico op beide aandoeningen verhogen; iemand wordt bijvoorbeeld geboren met een slecht functionerend beloningssysteem in de hersenen. Deze persoon kan dan op latere leeftijd vatbaarder zijn voor sterke prikkels van bijvoorbeeld drugs. Dat is de reden waarom verslaving en psychische aandoeningen soms vaker in één gezin of familie voorkomen.

Daarnaast gaat iedereen anders om met tegenslagen in het leven. Als iemand hier van nature meer moeite mee heeft, kunnen verslavende middelen een manier worden om niet met vervelende gebeurtenissen of emoties om te gaan.

Ten slotte heeft iemands sociale omgeving invloed. Wanneer gebruik van bepaalde middelen normaal wordt gevonden in een bepaalde omgeving, kan dit er bijvoorbeeld voor zorgen dat iemand zelf ook eerder begint met gebruiken. Sociale druk kan daarbij een rol spelen.

Zelfmedicatie als manier om met problemen om te gaan

Wanneer iemand te maken krijgt met de eerder genoemde onderliggende problemen, kan deze persoon klachten ervaren die zijn dagelijkse leven negatief beïnvloeden. Denk aan concentratieproblemen, angst- of paniekaanvallen of depressiviteit. Drugs, alcohol, maar ook verslavend gedrag als gokken of gamen, kan dan verlichting geven, doordat de klachten tijdelijk lijken te verdwijnen. Tegelijkertijd is er steeds meer van het middel nodig om hetzelfde effect te ervaren. Hierdoor kan deze vorm van – al dan niet bewuste – zelfmedicatie ervoor zorgen dat gebruik steeds intensiever wordt. Bovendien kan verslaving psychische problemen versterken: wanneer je stopt met gebruik of gedrag, komen de klachten gewoon terug en worden soms versterkt doordat afkickverschijnselen ook kunnen bestaan uit angst- en paniekaanvallen en neerslachtigheid.

Iemand die intensief drugs of alcohol gebruikt, kan in een psychose terechtkomen. Uit onderzoek blijkt dat bij een psychose de dopaminebalans in de hersenen verstoord raakt; bij gebruik van verslavende middelen komt er vaak een grote hoeveelheid dopamine ineens vrij (Frontiers in Psychiatry, 2021). Hierdoor kan intensief of langdurig gebruik een psychose veroorzaken, als iemand een onderliggende gevoeligheid heeft. Tegelijkertijd zijn er aanwijzingen dat drugs en alcohol psychotische verschijnselen en klachten kan onderdrukken. Hierdoor kan iemand dus drugs gebruiken om onbewust meer rust te ervaren.

Invloed van onderliggende problemen op verslaving en andersom

Drugsgebruikers ervaren vaker mentale gezondheidsproblemen dan niet-gebruikers. Ze kampen bijvoorbeeld ruim twee keer zo vaak met een depressie dan niet-gebruikers. Daarnaast hebben ze vaker te maken met slaapproblemen en angststoornissen (CBS, 2023). Drugsgebruikers kloppen ook veel vaker aan bij de hulpverlening dan niet-gebruikers. Bijna een kwart van de drugsgebruikers geeft aan contact te hebben gehad met een psycholoog, psychiater of psychotherapeut, tegenover 10% van de niet-gebruikers. Drugsgebruik hangt dus nauw samen met het ervaren van psychische klachten. Deze samenhang werkt twee kanten op: volwassenen met psychische klachten geven ook aan vaker drugs te gebruiken.

De connectie tussen drugsgebruik en mentale gezondheid blijkt niet voor alle drugs hetzelfde. Cannabis, overigens de meest favoriete drug onder mensen met een depressie, springt er negatief bovenuit. Gebruikers van cannabis (eventueel in combinatie met andere drugs) ervaren de meeste psychische klachten, waaronder slaapproblemen. Mensen die andere drugs gebruiken, geven minder vaak aan mentale gezondheidsproblemen te ervaren, al ligt dat aandeel altijd nog hoger dan bij niet-gebruikers.

Enkele cijfers:
● 22% van de volwassen drugsgebruikers heeft te maken met depressies, tegen 9% onder de niet-gebruikers.
● Mensen met mentale gezondheidsproblemen gebruiken het vaakst cannabis of een combinatie van cannabis en andere drugs. Met name bij mensen met depressieve klachten is het gebruik van een joint, eventueel gecombineerd met andere drugs, relatief hoog.
● Van de volwassenen die zich mentaal gezond voelen, gebruikt 9% weleens drugs. Het gebruik onder mensen met psychische problemen ligt bijna twee keer zo hoog, 17%.
● 13% van de volwassenen met slaapproblemen gebruikt weleens drugs. Bij mensen met angststoornissen is dat 18% en bij mensen met depressieve klachten is dat 21%.
● Een kwart van de mensen met een depressieve stoornis heeft ook een verslavingsprobleem.

Wat begint als zelfmedicatie tegen angst of somberheid, kan dus uitmonden in een verslaving die de psychische klachten alleen maar verergert. En met het toenemende aantal mensen dat kampt met mentale problemen, rijst de vraag: waar gaat dit naartoe én waar komt dit vandaan?

2. Steeds meer mensen met angst- of depressiegevoelens

Uit onderzoek blijkt duidelijk dat het aantal mensen met psychische problemen toeneemt (CBS, 2024).

De coronatijd, met zijn lockdowns, was voor veel mensen een moeilijke periode. Eenzaamheid, verveling, een gevoel van zinloosheid; bijna iedereen had daar weleens last van. In de jaren 2020-2022 steeg het aantal depressies dan ook enorm. Vooral onder jongeren was het leed groot. Bijna de helft gaf aan dat corona hun leven negatief beïnvloedde en dat ze af en toe last hadden van psychische klachten. In de periode daarna tot en met nu ging het met de cijfers over geestelijk welbevinden iets beter, maar toch blijven ze veel hoger dan vóór de coronatijd.

Het aantal mensen met psychische problemen is nog altijd hoog

Zo is het percentage volwassen Nederlanders (18-64 jaar) met een psychische aandoening de afgelopen jaren fors toegenomen. Namelijk van 17% in 2008 naar 26% in 2022. De toename is goed zichtbaar bij stemmings- en angststoornissen. In deze groep was bijna een verdubbeling te zien, van 6 naar 11%.

Vooral het aantal mensen met een ernstige depressie laat een zorgwekkende stijging zien. Negen jaar geleden leed 4,3% van alle Nederlanders aan een ernstige depressie. In 2022 was dat gestegen naar 11,4%, bijna drie keer zoveel dus! Jongeren en jongvolwassenen, vooral vrouwen, tonen de meest alarmerende toename. Volgens onderzoek slikken nu ruim 1 miljoen Nederlanders antidepressiva ( (Rijksoverheid 2025), wat een verbazingwekkend hoog aantal is en de ernst van de situatie onderstreept. Dat zijn er 60.000 meer dan in 2022, toen de lockdowns al achter de rug waren.

Ook lichtere klachten nemen toe

Ook met de lichtere psychische klachten gaat het niet goed. Zo’n 43% van alle Nederlanders gaf in 2023 aan wel eens last te hebben van angst- of depressiegevoelens. In de laatste jaren voor corona was dat 36%. Onder vrouwen komen angst- of depressiegevoelens meer voor dan onder mannen (48 versus 37%). Jongeren tussen 18 en 25 jaar worden het zwaarst getroffen. Ongeveer de helft van deze groep gaf aan te kampen met emotionele problemen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtsproblemen en/of problemen met leeftijdgenoten.

Bijzonder alarmerend zijn de cijfers onder hbo- en wo-studenten. Zij gaan massaal (84%) gebukt onder angst- of depressiegevoelens. Meer dan de helft ondervindt veel stress en emotionele uitputtingsklachten. Ook voelt het merendeel van de studenten zich enigszins of sterk eenzaam (62%) en ervaart 44% vaak prestatiedruk (RIVM, 2024).

Enkele cijfers:

● Tijdens corona, in 2021, voelde 18% van de jongeren (12-25 jaar) zich psychisch ongezond, tegenover 11% in de jaren daarvoor.
● In 2021 had 43% van de meisjes emotionele problemen versus 13% van de jongens.
● Na corona nam het aantal jongeren (12-18 jaar) met een ernstige depressie iets af, van 7 naar 6%. Dat is nog altijd een verontrustend hoog aantal.
● Jonge vrouwen (18-25 jaar) vormen de hoogste risicogroep. Meer dan 20% had in 2022 last van ernstige depressieve gevoelens.
● De percentages jongeren met slaapproblemen, psychische klachten en depressie zijn vergeleken met 2017 bijna verdubbeld.
● In 2020 kampte 7% van de volwassenen (25-65 jaar) met ernstige depressieklachten. In 2022 was dat gestegen naar 11,4%.
● Onder mensen van 65 jaar of ouder is het voorkomen van angst- of depressiegevoelens tussen 2014 en 2023 nauwelijks veranderd.

Zo blijkt uit de cijfers dat de situatie serieus genomen dient te worden. Steeds meer mensen – en met name jongeren – worstelen met angst, depressie en prestatiedruk. En waar het mentale evenwicht wankelt, ligt de verleiding van middelengebruik vaak op de loer. Hierdoor kan ook de druk op de verslavingszorg toenemen.

3. Meer mensen kloppen aan bij de verslavingszorg

Omdat psychische aandoeningen zo nauw samenhangen met verslavingsproblematiek, zijn er zorgen dat het aantal cliënten in de verslavingszorg ook zal toenemen. Dat laatste blijkt inderdaad het geval. Alcohol en cannabis blijven de meest voorkomende middelen bij verslavingen. Daarnaast groeit het aantal behandelingen voor gokverslaving spectaculair.

Meer vraag naar verslavingszorg

Waar in 2022 nog 61.000 mensen in de verslavingszorg werden behandeld, zijn dat er een jaar later ruim 65.000. Deze stijging komt deels doordat meer instellingen cijfers aanleverden voor het Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem (LADIS). Maar de instellingen die al rapporteerden, zien niettemin een stijging van 3% in het aantal personen dat zij behandelden. Hoewel het aantal behandelde personen in 2024 met ruim 3500 personen is gestegen, blijft het totaal nagenoeg gelijk ten opzichte van het voorgaande jaar. De verklaring hiervoor ligt in het feit dat er ook in 2024 meer een toename is in het aantal klinieken dat de cijfers bekend heeft gemaakt. Het betreft overigens vaak mensen die al eerder behandeld zijn voor hun verslaving en die dus een terugval beleven. Onder de groep mensen die zich voor het eerst aanmeldden, was gokverslaving (46%) verreweg het meest vertegenwoordigd sinds 2023; deze stijging zette ook in 2024 door, met name binnen de categorie online gokken.

Alcohol en cannabis blijven de meest behandelde verslavingen

Alcohol (44%) en cannabis (16%) zijn de verslavende middelen waarvoor mensen het meest worden behandeld. Daarna volgen opiaten (12%) en cocaïne (12%). De behandeling voor alcoholverslaving komt het meest voor bij 55-plussers (61%). Bij cannabis gaat het vooral om jongeren onder de 25 jaar (39%). Daarnaast neemt het aandeel ‘overige middelen’, zoals ketamine en designerdrugs toe. Met name jongeren zijn verslavingsgevoelig voor deze middelen.

Een snelle stijger binnen de verslavingszorg

Opvallend is de groeiende groep mensen die met gokverslaving te maken krijgen. In 2023 klopten 2.456 mensen aan bij de verslavingszorg vanwege gokken. Dat is, volgens de instellingen die al eerder gegevens aanleverden, een stijging van ruim 15%. Het blijkt dat het steeds meer gaat om online gokken. De GGZ uitte daarom al eerder, samen met Verslavingskunde Nederland en de Vereniging voor Verslavingsgeneeskunde Nederland, zorgen over het openstellen van de online kansspelmarkt.

Voor veel verslaafden geldt dat ze nooit bij de hulpverlening aankloppen. Expliciet bij gokken tekent de overheid aan dat gokverslaafden vaak in andere vormen van hulpverlening terechtkomen, zoals de schuldhulpverlening. Het relatief lage aantal gokverslaafden zou dus weleens vertekend kunnen zijn. Dat geldt overigens ook voor de andere aantallen. Schattingen geven aan dat 2 miljoen Nederlanders ergens aan verslaafd zijn, tabak meegerekend.

De cijfers laten zien dat steeds meer mensen hun weg vinden naar de verslavingszorg, of het nu gaat om alcohol, cannabis of gokken. Maar achter die groei schuilt een complexere werkelijkheid: veel cliënten kampen niet alleen met een verslaving, maar óók met psychische problemen. Precies daar wringt het, want een effectieve behandeling vraagt om een aanpak die beide tegelijk benadert.

4. Geïntegreerde behandeling dubbele diagnose

Mensen met een zogenaamde dubbele diagnose lijden aan een verslaving in combinatie met een psychisch (of psychiatrische) probleem. Ze hebben een herstelprogramma nodig dat beide aandoeningen behandelt. Studies tonen aan dat het tegelijkertijd aanpakken van middelengebruik en psychische stoornissen leidt tot een betere kwaliteit van leven (Alcohol Research, 2019). Door de hele persoon te behandelen, neemt de kans op een duurzaam herstel toe. Het is wel zaak te beseffen dat deze materie complex kan zijn. Personen met een dubbele diagnose hebben vaak een specialistische behandeling nodig. Middelengebruik kan immers het verloop van een psychische aandoening verergeren en andersom geldt hetzelfde: onbehandelde psychische problemen kunnen de kwetsbaarheid voor verslaving vergroten. Wanneer bij een dubbeldiagnose alleen de verslaving wordt aangepakt, worden in feite alleen de symptomen bestreden. Doordat de onderliggende problematiek blijft bestaan, keren ook de psychische klachten terug. Deze kunnen weer aanleiding zijn om weer te gebruiken.

“Door niet alleen de verslaving te behandelen, maar ook aandacht te besteden aan dieperliggende oorzaken, neemt de kans op succesvol herstel toe. Je dringt dan door tot de kern van de verslaving. Verslavingszorg is op zich al complex, maar je ziet dat de behoefte groeit aan verslavingsklinieken die gespecialiseerd zijn in dubbeldiagnostiek. Er komen ook steeds meer professionele instellingen om deze extra kwetsbare doelgroep op te vangen. Dat biedt zeker een lichtpuntje voor de toekomst.”, zegt Hjalmar van Winkel, oprichter van Connection SGGZ.

5. Tot slot: samen de schouders eronder

Het is bekend dat er nog veel patiënten aan de voordeur van de hulpverlening staan. Ze hebben dringend behoefte aan hulp of opvang, maar komen niet altijd in de zorg terecht. Dat geldt zowel voor mensen met psychische problemen als voor mensen met een verslaving. Verslavingsklinieken die zich hebben toegelegd op de behandeling van dubbeldiagnose kunnen een sleutelrol spelen in het opvangen en behandelen van deze groep mensen die anders mogelijk tussen wal en schip belanden.

Het aantal mensen dat professionele hulp zoekt, is het afgelopen jaar ongeveer gelijk gebleven. Laten we dit moment juist aangrijpen om door te pakken. Verslaving heeft ernstige en verstrekkende gevolgen. Ondanks de stabilisatie is er bovendien nog steeds sprake van een omvangrijk probleem. Willen we toewerken naar een trend van herstel, dan blijft het essentieel dat de overheid, verslavings- en reguliere zorg een gezamenlijke inspanning blijven leveren. En deze uitdaging geldt misschien zelfs wel voor ons allemaal, als maatschappij. Een verslaving heb je tenslotte nooit alleen.

Bronnen: Trimbos Instituut, GGZ Totaal, Columbia University, Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem Kerncijfers Verslavingszorg 2018 – 2023, Rijksoverheid, RIVM Cijferrapportage Monitor mentale gezondheid 2023, CBS Gezondheidsenquête 2023, Depressie Vereniging, Ministerie van Volksgezondheid, Sport en Welzijn, WebMD, National Survey on Drug Use and Health, Frontiers in Psychiatry, Alcohol Research