Onderzoek: Legalisering van online gokken en de gevolgen

Het aantal probleemgokkers (1) in Nederland wordt geschat op zo’n 80.000, blijkt uit onderzoek van Onderzoeksbureau Intraval over het jaar 2015 (Jellinek, 2016). Daarbij zijn er ook nog 8.435.000 recreatieve spelers en 95.700 risicogokkers (2). Deze meting wordt gezien als nulmeting, omdat er eerder nooit onderzoek naar gedaan is. Daarbij gaat het om een inschatting, omdat velen met een gokverslaving zich niet melden. Wel is bekend dat in datzelfde jaar 2.186 mensen in behandeling waren voor een gokverslaving (LADIS, 2016). Het gaat hierbij om zowel legaal gokken, zoals loterijen, krasloten, gokkasten, bingo en casinospelen, als om de toen nog illegale kansspelen, zoals online casinospelen en wedden op sportwedstrijden op het internet.

Naast dat 2015 het enige jaar is dat er cijfers bekend zijn over kansspelverslavingen, wordt er sindsdien ook gesproken over het legaliseren van de online kansspelmarkt in Nederland. Na jarenlang uitstellen was het in oktober 2021 zo ver. Met de Wet Kansspelen op Afstand (KOA) mogen kansspelen nu ook legaal online aangeboden worden door bedrijven die daar een vergunning voor hebben (Rijksoverheid, 2021). Daarbij is het de Nederlandse Kansspelautoriteit (KSA) die verantwoordelijk is voor de markt en haar betrouwbaarheid. De bescherming van online spelers, het tegengaan en voorkomen van gokverslavingen en het bestrijden van illegaliteit en criminaliteit staan dan ook hoog op de agenda bij de KSA (Rijksoverheid, n.d.).

Wat betekent het legaliseren van online kansspelen voor het aantal gokkers en gokverslaafden in Nederland? Onderzoek in de cijfers schiet hier tekort, waardoor er nog geen antwoord op deze belangrijke vraag gegeven kan worden. Echter, andere landen gingen Nederland al voor en in andere branches met verslavingsgevoelige producten, zoals de alcohol- en tabaksindustrie, zijn ook herkenbare patronen te zien. De zorgen rondom de legalisering van het online kansspellandschap zijn dan ook reëel.

(1) Definitie door SOGS: “Spelers die waarschijnlijk te maken hebben met een kansspelverslaving, maar dit niet per definitie zijn” (De Bruin & Labree, 2015).
(2) Definitie door SOGS: “Spelers die enige kenmerken van kansspelverslaving vertonen en mogelijk kansspelverslaafd zijn” (De Bruin & Labree, 2015).

Gokproblematiek in Nederland

Wanneer we naar de cijfers kijken, zien we in Nederland een redelijk stabiele trend met betrekking tot gokken in het aantal behandelperiodes in de verslavingsproblematiek (zoals ook te zien is in Figuur 1). Een behandelperiode, ook wel een episode, hoeft niet hetzelfde te zijn als één behandeling. Een episode is namelijk een tijdvak van een aaneengesloten periode waarin een persoon in de verslavingszorg in behandeling is. Het kan hierbij gaan om meerdere inschrijvingen bij meerdere instellingen die elkaar overlappen of kort na elkaar opvolgen. Zo was er in 2005 spraken van 3.165 behandelperiodes voor een gokverslaving; in 2015 bedroeg dit aantal 2.915. Als ‘uitschieter’ wordt het jaar 2010 genomen, waarbij 3.805 behandelperiodes geteld werden (De Staat van Volksgezondheid en Zorg, 2016). Er zijn in deze 10 jaar echter geen overdreven pieken en dalen te zien, dus kan er van een stabiele trend uitgegaan worden. Aangezien de laatste cijfers met betrekking tot de gokproblematiek uit 2015 komen, is het dan ook de vraag hoe deze trend zich de laatste jaren heeft ontwikkeld en al helemaal hoe die zich nu aan het ontwikkelen is na de nieuwe wetsinvoering van oktober 2021.

Het is bekend dat jaarlijks gemiddeld 2000 mensen met een gokprobleem zich melden bij de verslavingszorg. Hoewel het aantal hulpzoekenden vanwege kansspelen afneemt, groeit het aandeel van de mensen die problemen ervaren met gokken (Trimbos-instituut, n.d.). Met de komst van de wet KOA van afgelopen oktober wordt er dan ook gevreesd voor een golf aan gokverslaafden in Nederland (Trouw, 2021). Er staat een evolutie voor de deur waarbij de kansspel-licenties in Nederland snel zullen toenemen, zoals al eerder gezien in België, toen de wet daar een paar jaar geleden van kracht werd. Daarbij geldt dus ook dat er meerdere organisaties bevoegd zullen worden om voor kansspelen te adverteren.

Of kansspelreclame voor een verschil in de vraag zorgt, is onder andere afhankelijk van de status van de markt. Zo zien we in een volwassen of verzadigde markt dat alle potentiële afnemers van een product of service al afnemer zijn. Daardoor is het nauwelijks mogelijk om door stimulering van de vraag de afzet te vergroten. In het geval van de kansspelmarkt zou dit betekenen dat iedereen al deelneemt aan kansspelen en stimulering door middel van reclame amper invloed heeft op deelname. Echter, doordat we in Nederland een onvolwassen kansspelmarkt kennen, geeft dit reden tot zorgen. Want in tegenstelling tot een volwassen markt, kan het in een onvolwassen markt dus daadwerkelijk betekenen dat meer gokreclame ook zorgt voor meer gokgedrag. Een toename in gokgedrag en in het bijzonder problematisch gokgedrag kan dan ook verwacht worden als gevolg van het legaliseren van online kansspelen (Trimbos, 2021).

Gokreclames

De Wet Kansspelen op Afstand heeft kort gezegd twee grondige veranderingen met zich meegebracht. Bedrijven die een vergunning hebben, kunnen niet alleen de kansspelen legaal online aanbieden, maar mogen daar dus ook reclame voor maken.
Zoals opgenomen in de Reclamecode Online Kansspelen (ROK) zitten daar bepaalde regels aan vast, maar er is ook ontevredenheid over de inhoud en volledigheid van deze regels. Zo zet de Consumentenbond een stop op de samenwerking met de Stichting Reclame Code, vanwege te weinig bescherming van kwetsbare groepen en het risico op kansspelverslavingen (Consumentenbond, 2021). Maar wat is er eigenlijk bekend over de gevolgen van reclameboodschappen op gokgedrag? Het Trimbos-instituut zocht dit uit.

Gokreclame zorgt ervoor dat kansspelen bekender worden en dit draagt tegelijkertijd bij aan de sociale acceptatie van gokken. Daarbij kan gokreclame leiden tot meer gokgedrag of oud gedrag kan gestimuleerd worden, zeker in de onvolwassen gokmarkt die we in Nederland hebben. Dit soort reclames zijn dan ook extra riskant voor bestaande probleemgokkers en jongeren. Probleemgokkers zien deze reclames sneller dan mensen die niet gokken en daarbij zijn zij ook receptiever voor de boodschap. Gokreclames kunnen daarbij dus ook als trigger dienen om weer deel te nemen aan kansspelen. Uit onderzoek met probleemgokkers worden gokreclames dan ook vaak genoemd als een van de redenen waarom men weer is teruggevallen in oude patronen.

Naast mensen met een verleden in problematisch gokgedrag of mensen die met een kansspelverslaving zitten, zijn ook jongeren vatbaarder voor het ontwikkelen van problematisch gokgedrag. Het is daarom extra zorgelijk dat een deel van de gokreclames dan ook op deze groep gericht lijkt te zijn.
Reclameboodschappen vanuit de kansspelaanbieders met een vergunning hebben een groot bereik. Dit betekent dat ook deze kwetsbare groepen bereikt worden, ondanks de marketingrestricties vanuit de wetgeving (Trimbos-instituut, 2021). Een van die restricties is bijvoorbeeld dat reclames en bonussen voor goksites niet gericht mogen zijn op jongeren tot 24 jaar, mensen met een verstandelijke beperking of mensen met psychische of gokproblemen (Rijksoverheid, 2021b).

Zo is het inmiddels niet alleen de Consumentenbond die eerder al ontevreden was over de regels omtrent kansspelreclames, maar ook de Tweede Kamer uitte in december 2021 haar kritiek op de uitvoering ervan. Kamerleden brengen het probleem onder woorden: “Het aanwakkeren van het deelnemen aan kansspelen was niet het doel van het legaliseren van online kansspelen, maar is nu feitelijk wel het resultaat” (NOS, 2021).

Wat gebeurt er in het buitenland?

Om een inschatting te maken over wat Nederland te wachten staat na het legaliseren van het online kansspellandschap, zal er naar andere landen gekeken moeten worden. In Europa is Nederland namelijk een van de laatste landen die de legalisering officieel in een wet heeft vastgelegd. Internationaal onderzoek naar de relatie tussen  de legalisering van online kansspelen en de kansspelverslavingsproblematiek in verschillende landen die vergelijkbaar zijn met Nederland, laat gemixte resultaten zien. Zo blijken er in Noorwegen en Italië geen aanwijzingen te zijn dat de legalisering in verband staat met een groei in het aantal gokverslavingen. Daarentegen werd er in Denemarken wel een toename van deelname aan online kansspelen gezien en ook het aantal probleemgokkers is gestegen (De Bruin & Labree, 2014). Om daarom een nog betere inschatting te kunnen maken over wat we kunnen verwachten in Nederland na het invoeren van de nieuwe wet, kijken we naar onze buurlanden.

In België is het bijvoorbeeld al jaren legaal om online te gokken sinds daar in 2011 een nieuwe wet kwam. Als gevolg hiervan zien zij dat er meer gebruikers van online gokplatformen bij zijn gekomen (GVA, 2013). In 2018 blijkt zelfs dat 32% van de bevolking van 15 jaar en ouder minstens een keer een kansspel had gespeeld in dat afgelopen jaar (Druglijn.be, n.d.). In datzelfde jaar werden er al zo’n 353.312 mensen uitgesloten van gokken, wat toen het grootste aantal ooit was en een stijging van 50% op 5 jaar aangeeft (Groen, 2020). Hierdoor hadden zij geen toegang meer tot zowel online als offline kansspelen. Volgens experts is daarbij vastgesteld dat meer dan 5% van de Belgische volwassenen probleem- of risicogokker is. Dit zijn 467.081 personen (386.240 risicogokkers, 80.841 probleemgokkers) (Groen, 2020). Ondanks dat bij de wetsinvoering in 2011 de bescherming van spelers grote prioriteit kreeg, heeft het er in 2020 dan toch toe geleid dat er een recordaantal gokverslaafden bereikt werd.

Net zoals in België geldt de legalisering in Groot-Brittannië ook al een aantal jaar, namelijk sinds 2014. En ook hier neemt het aantal gokverslaafden toe. Er zijn in Groot-Brittannië op dit moment nu vooral grote zorgen omdat uit onderzoek van de Gambling Commission blijkt dat voornamelijk het aantal jonge gokverslaafden hard toeneemt. Sinds 2016 is er in 2 jaar tijd een verviervoudiging te zien van het aantal probleemgokkers van 11 tot 16 jaar. In 2018 waren er zo’n 55.000 probleemgokkers binnen deze leeftijd en daarbij waren er nog 70.000 jongeren die in de gevarenzone verkeerden (Karia, 2018). Bovendien zijn daar in één jaar tijd nog zo’n 15.000 jongeren bijgekomen in die gevarenzone. Dit brengt een totaal van 140.000 jongeren tussen de 11 en 16 jaar, wat duidt op zo’n 3% van alle jongeren van die leeftijd die een hoog risico lopen op een gokverslaving (Witherow, 2019). Echter, hierbij gaat het vooral om gokken in de informele en privé-omgeving met vrienden, maar ook het uitgeven van geld aan zogenaamde ‘mystery boxes’ in videogames. Dit is de aanleiding voor de hoge zorgen die geuit worden door de directeur van het Young Gamers and Gamblers Education Trust (YGAM), een liefdadigheidsinstelling voor het informeren en beschermen van jongeren tegen schade door gokken en kansspelen. Het gedrag dat hier gezien wordt, is namelijk sterk gerelateerd aan het ‘volwassen’ gokgedrag. Tegen de tijd dat deze jongeren 18 jaar zijn en legaal deel kunnen nemen aan de kansspelmarkt, kunnen zij blind zijn voor de risico’s doordat het voor hen inmiddels normaal gedrag is (Bliss, 2021). Net zoals in Groot-Brittannië is het in Nederland ook pas legaal om vanaf 18 jaar deel te nemen aan kansspelen.
Door de gevoeligheid van jongeren en de ontwikkelingen in Groot-Brittannië is het echter wel de vraag wat het stimuleren van gokken door middel van reclames betekent voor de Nederlandse jeugd.

In Duitsland zijn er steeds meer mensen gaan deelnemen aan kansspelen, blijkt uit het jaarlijkse onderzoek in 2019 van de DHS (Deutsche Hauptstelle für Suchtfragen). Ondanks dat de wetten er strenger zijn geworden, is het aantal mensen dat meedoet met kansspelen toegenomen. De markt maakte zo in een jaar tijd, van 2016 naar 2017, een groei door met een waarde van zo’n half miljard euro. Uit dit onderzoek blijkt ook dat 0,5% van de 82 miljoen Duitsers gokverslaafd is en 1% risicogokker is (Online Casino Ground, 2019). De meest recente ontwikkeling in het Duitse kansspellandschap is de legalisering van het online gokken, dat in juli 2021 van kracht werd. Ondanks dat de precieze gevolgen van deze wetswijziging nog niet aan het licht zijn gekomen, laten experts zich uit over de verwachtingen. Zo werpt gokonderzoeker Tobias Hayer een kritische blik op deze ontwikkeling en vreest voor een verhoogd risico op gokverslaving: "De legalisering zal online gokken nog populairder maken en de prikkels om te spelen zullen enorm toenemen", aldus de psycholoog van het Duitse persbureau dpa (Taormina, 2021).

Hoe zit het met de bescherming van de speler?

De wet Kansspelen op Afstand maakt de kansspelmarkt een stuk toegankelijker. Zoals al eerder genoemd, is het beschermen van online spelers tegen gokverslavingen een van de prioriteiten van de Nederlandse Kansspelautoriteit. Zo kom je op het moment van de aanmelding voor kansspelen onder toezicht te staan van de Kansspelautoriteit, die een oogje in het zeil houdt. Het is hierbij het Centraal Register Uitsluiting Kansspelen (CRUKS) dat spelers zal moeten beschermen voor problematisch gokgedrag. Sta je namelijk op deze lijst, dan wordt je uitgesloten van online gokken en verlies je ook de toegang tot casino’s en speelautomatenhallen (Rijksoverheid, 2021). Iemand kan zichzelf aanmelden, maar ook familie, vrienden en aanbieders van kansspelen kunnen het heft in handen nemen voor de speler. Wanneer een speler op de lijst staat, wordt diegene direct uitgesloten van kansspelen gedurende 6 maanden. Hierbij is 6 maanden dus het minimum, maar er kan ook gekozen worden voor een langere duur van uitsluiting, met een maximum van 99 jaar.

Ook offline is CRUKS dus in staat spelers uit te sluiten van de deelname aan kansspelen. Zo wordt er bij binnenkomst bij een casino altijd om legitimatie gevraagd en zal er aan de hand van deze gegevens gecontroleerd worden of iemand geregistreerd staat in CRUKS. Wanneer dat laatste van toepassing is, zal toegang tot het casino vervallen. Na 6 maanden kan de registratie opgezegd worden en kan er weer deelgenomen worden aan kansspelen. Daarbij is opmerkelijk dat dit ook het geval is wanneer er bij de aanmelding gekozen is voor een langere duur van uitsluiting (Centraal Register Uitsluiting Kansspelen, n.d.). Dat de speler dus na 6 maanden zelf de mogelijkheid heeft zich uit te schrijven wanneer eigenlijk een langere uitsluiting nodig is om problematisch gokken tegen te gaan, is zorgelijk en brengt vragen over de waterdichtheid van het systeem.
Alhoewel het dus de bedoeling is dat CRUKS dient als vangnet voor het terugdringen van kansspelverslaving (OnlineCasinoGids, 2021), is het nog maar afwachten of dit zich in de praktijk ook zo leent.

Staat Nederland een storm van gokverslaafden te wachten?

Aangezien de laatste cijfers over risico- en probleemgokkers uit 2015 komen, is het lastig om de huidige situatie in kaart te brengen. De nieuwe wet brengt echter wel degelijk reden tot zorgen met zich mee. Andere landen gingen ons al voor en deze cijfers liegen er niet om.
Ook in Nederland is er een grote kans dat het aantal risicogokkers en gokverslaafden toe zal nemen nu de nieuwe wet van kracht is. Wat de precieze gevolgen van de wetswijziging gaan zijn en of we in de verslavingszorg ook een daadwerkelijke stijging van het aantal cliënten zien die voor een gokverslaving binnenkomen, zal met de tijd moeten blijken. “De cijfers van onze buurlanden laten zien dat onze hoge zorgen voor een stijging van het aantal probleemgokkers niet meer dan realistisch zijn. We zien deze toename natuurlijk het liefst niet, maar mocht die doorzetten, dan hopen we dat mensen de hulp zoeken die ze nodig hebben”, aldus Hjalmar van Winkel, bestuurder en oprichter van Connection SGGZ.

Het is daarom ook belangrijk dat er onderzoeken gedaan blijven worden binnen de verslavingsproblematiek. Wat betreft de kansspelindustrie zal dit hoogstwaarschijnlijk een lastige kwestie blijven, omdat velen met gokproblemen zich niet melden. CRUKS, het systeem dat probleemgokkers uitsluit van online en offline kansspelen, kan helpen de situatie in kaart te brengen. Of CRUKS uiteindelijk ook de spelers daadwerkelijk kan behoeden voor problematisch gokgedrag, zal nog moeten blijken.
De zorgen voor een stijging in het aantal gokkers nu online kansspelen legaal zijn, worden nog eens versterkt. Dit komt doordat dit ook betekent dat reclames getoond mogen worden die gokgedrag aansporen. Het Trimbos-instituut deed onderzoek naar de gevolgen hiervan en de resultaten laten zien dat gokreclame wel degelijk problemen kan opleveren.
 
Daarbij kunnen andere branches ook helpen de gevolgen van dit soort reclames in beeld te brengen. Een andere industrie die verslavingsgevoelige producten kent, is de alcoholindustrie. Zo blijkt uit onderzoek van het Trimbos-instituut dat het zien van alcoholreclame vooral invloed heeft op het alcoholgebruik van jongeren en jongvolwassenen. Daardoor is er voor jongeren die nog niet drinken een verhoogde kans dat zij gaan experimenteren met alcohol. Daarnaast is er een verhoogde kans dat degenen die al alcohol drinken, hier nog meer van gaan nuttigen (Trimbos-instituut, 2019). Niet alleen de alcoholindustrie, maar ook de tabaksindustrie kent dit soort patronen. Zo werd in het buitenland gezien dat reclame omtrent e-sigaretten voor een zorgelijke toename in het gebruik ervan zorgde (Bouguettaya, et al., 2020). Het is dan ook niet voor niets dat reclame en sponsoring voor tabaksproducten al sinds 2002 verboden is in Nederland (ROKENinfo, n.d.).

Het blijft dus de vraag of de stabiele trend verstoord zal worden die zich tot 2015 voordeed op gebied van behandelperiodes voor gokverslaving. Of daarbij de wet KOA een drastische richtingwijziging met zich heeft meegebracht, is dus nog onbeantwoord. De nood naar onderzoek is dan ook groot, net zoals de zorg voor een toename van problematische gokkers.

Referenties

• Bouguettaya, A., Lynott, D., Carter, A., Zerhouni, O., Meyer, S., Ladegaard, I., ... & O’Brien, K. S. (2020). The relationship between gambling advertising and gambling attitudes, intentions and behaviours: a critical and meta-analytic review. Current Opinion in Behavioral Sciences, 31, 89-101. https://doi.org/10.1016/j.cobeha.2020.02.010
• De Bruin, D. E., & Labree, M. J. (2014). Kansspelen op afstand. Legalisering van online kansspelen in Europa: ontwikkelingen in kansspeldeelname en –verslaving. Utrecht: CVO - Research & Consultancy.
• De Bruin, D.E., mr. M.J. Labree (2015). Prevalentie van problematisch speelgedrag onder deelnemers aan online kansspelen. Utrecht: CVO – Research & Consultancy. https://repository.wodc.nl/bitstream/handle/20.500.12832/2222/2626-volledige-tekst_tcm28-74182.pdf?sequence=2&isAllowed=y
• Bliss, D. (2021). Game over: the risks of children gambling. CYP Now. Retrieved February 6, 2022, from https://www.cypnow.co.uk/features/article/game-over-the-risks-of-children-gambling
• Centraal Register Uitsluiting Kansspelen. (n.d.). CRUKS (Centraal Register Uitsluiting Kansspelen). Retrieved February 13, 2022, from https://cruksregister.nl/
• Consumentenbond. (2021). Consumentenbond schort samenwerking Reclame Code op. Consumentenbond. Retrieved December 5, 2021, from https://www.consumentenbond.nl/nieuws/2021/consumentenbond-schort-samenwerking-met-stichting-reclame-code-op
• De Staat van Volksgezondheid en Zorg. (2016). Verslavingszorg. De Staat van Volksgezondheid en Zorg. Retrieved December 5, 2021, from  https://www.staatvenz.nl/kerncijfers/verslavingszorg
• Druglijn.be. (n.d.). Gokken: de cijfers. Druglijn.be. Retrieved December 8, 2021, from https://www.druglijn.be/over-ons/schoolopdracht-drugs/cijfers-en-statistieken/gokken
• Groen. (2020). Recordwinst gokindustrie, record aantal gokverslaafden. 5 maatregelen om gokindustrie aan banden te leggen. Groen. Retrieved December 8, 2021, from https://www.groen.be/record_winst_gokindustrie_record_gokverslaafden_5_maatregelen_om_gokindustrie_aan_banden_te_leggen
• GVA. (2013). Over internetgokken - Gazet van Antwerpen Mobile. GVA. Retrieved December 8, 2021, from https://www.gva.be/cnt/aid1480766
• Jellinek. (2016). Hoeveel mensen gokken? Jellinek. Retrieved December 5, 2021, from https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoeveel-mensen-gokken/
• Jellinek. (2018). Hoeveel mensen gokken? Jellinek. Retrieved December 5, 2021, from https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoeveel-mensen-gokken/
• Karia, S. (2018). 'Generational scandal' as number of child problem gamblers quadruples to 50000. ITV. Retrieved December 8, 2021, from https://www.itv.com/news/2018-11-21/children-gambling-study
• LADIS. (2016). Kerncijfers Verslavingszorg 2015. https://s8g5q4b2.rocketcdn.me/documents/2020/11/Kerncijfers-2015.pdf
• NOS. (2021). Kamer wil verbod op ongerichte reclame voor 'risicovolle kansspelen'. NOS. Retrieved February 6, 2022, from https://nos.nl/artikel/2409820-kamer-wil-verbod-op-ongerichte-reclame-voor-risicovolle-kansspelen
• OnlineCasinoGids. (2021). CRUKS: Centraal Register Uitsluiting Kansspelen - Lees meer: Online Casino. Retrieved January 30, 2022, from https://www.onlinecasinogids.com/info/wat-is-cruks
• Online Casino Ground. (2019). Duitsers in het jaarboek 2019 verslavingszorg. Online Casino Ground. Retrieved December 8, 2021, from https://www.onlinecasinoground.nl/duitsers-jaarboek-2019-verslavingszorg/
• Rijksoverheid. (n.d.). Kansspelautoriteit | Contact. Rijksoverheid. Retrieved January 31, 2022, from https://www.rijksoverheid.nl/contact/contactgids/kansspelautoriteit
• Rijksoverheid. (2021a). Bescherming deelnemers (online) kansspelen | Kansspelen. Rijksoverheid. Retrieved January 30, 2022, from https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kansspelen/betere-bescherming-online-gokkers
• Rijksoverheid. (2021b). Wet Kansspelen op afstand treedt in werking | Nieuwsbericht. Rijksoverheid. Retrieved January 31, 2022, from https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2021/04/01/wet-kansspelen-op-afstand-treedt-in-werking
• ROKENinfo. (n.d.). Waarom is reclame en sponsoring van tabaksproducten verboden? ROKENinfo.nl. Retrieved February 5, 2022, from https://www.rokeninfo.nl/wet/waarom-sponsoring-tabak-verboden
• Taormina, F. (2021). Glücksspielstaatsvertrag: Ab 1. Juli sind Online-Casinos erlaubt. Bayerischer Rundfunk. Retrieved February 12, 2022, from https://www.br.de/nachrichten/deutschland-welt/gluecksspielstaatsvertrag-ab-1-juli-sind-online-casinos-erlaubt,SbEayWk
• Trimbos-instituut. (n.d.). (Online) gokverslaving. Trimbos-instituut. Retrieved January 30, 2022, from https://www.trimbos.nl/kennis/online-gokken-verslaving/
• Trimbos-instituut. (2015). Preventieplan Kansspelen op Afstand. Trimbos-instituut. Retrieved December 5, 2021, from https://www.trimbos.nl/docs/6d1dff4c-d118-474e-8b43-9f3026c9c011.pdf
• Trimbos-instituut. (2019). Expertisecentrum Alcohol | Gevolgen van alcoholreclame voor alcoholgebruik. Expertisecentrum Alcohol. Retrieved January 29, 2022, from https://expertisecentrumalcohol.trimbos.nl/items/details/hoe-blootstelling-tot-alcoholgebruik-kan-leiden
• Trimbos-instituut. (2021). Een gezonde communicatie strategie voor de Wet kansspelen op afstand (KOA). Trimbos-instituut. Retrieved December 5, 2021, from https://www.trimbos.nl/docs/dac51a00-f65c-48f7-9eb8-4993651afc2a.pdf
• Trouw. (2021). Nederland riskeert een golf aan gokverslaafden. Trouw. Retrieved January 30, 2022, from https://www.trouw.nl/opinie/nederland-riskeert-een-golf-aan-gokverslaafden~b04e2753/
• Witherow, T. (2019). Child gambling addicts: Number quadruples in 3 years. Daily Mail. Retrieved February 13, 2022, from https://www.dailymail.co.uk/news/article-7606989/Now-55-000-children-gambling-addicts-Number-quadrupled-three-years.html